Tomasz Zając

Sprawowanie nieformalnej opieki nad osobą niepełnosprawną jest niewątpliwie zadaniem trudnym, wyczerpującym i niejednokrotnie budzącym frustrację oraz poczucie bezradności. Jeśli jesteś takim właśnie opiekunem, warto zatem, abyś zastanowił się, co możesz zrobić, aby usprawnić swoją pracę oraz w jaki sposób wykorzystać w tym celu posiadane przez siebie zasoby psychiczne. 

W niniejszym artykule pochylimy się nad tym zagadnieniem ze szczególnym uwzględnieniem problematyki funkcji i rozwoju inteligencji emocjonalnej jako czynnika pomocnego przy sprawowaniu nieformalnej opieki nad osobą z niepełnosprawnością, w szczególności jednej z grup kompetencji w sprawowaniu opieki nad osobą niepełnosprawną, tj. kompetencjami intrapersonalnymi.

Czym właściwie jest inteligencja emocjonalna?

Termin inteligencja emocjonalna zyskał dużą popularność w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Został ukuty przez dwóch amerykańskich psychologów, Petera Saloveya oraz Johna Mayera, natomiast największą rozpoznawalność zyskał dzięki pracom innego psychologa, Daniela Golemana, który rozpropagował go poza środowiskiem akademickim. Pojęcie inteligencji emocjonalnej może być mylące, ponieważ w żadnym aspekcie nie odnosi się do zdolności intelektualnych poszczególnych ludzi, tylko do szeroko pojętych ogólnych kompetencji psychicznych umożliwiających właściwe rozpoznawanie i rozumienie emocji zarówno swoich, jak i innych, a także efektywne zarządzanie nimi. W jej obrębie można wyróżnić trzy główne grupy umiejętności: 

1. intrapersonalne, 
2. interpersonalne, 
3. prakseologiczne.

Zanim jednak przejdziemy do bardziej szczegółowej analizy tych kompetencji i przyjrzymy się, jak można je wykorzystać przy opiece nad osobą niepełnosprawną, trzeba zwrócić uwagę na dwie bardzo ważne kwestie. Po pierwsze, błędny jest podział na emocje dobre i złe. Wszystkie emocje są dobre, ponieważ każda z nich pełni określoną funkcję w życiu człowieka, a prawidłowy ich podział powinien przebiegać na osi przyjemne – przykre. Po drugie, musimy mieć na uwadze to, że ludzie różnią się między sobą pod wieloma różnymi względami, m.in. intelektem, temperamentem czy osobowością. Co więcej, duża część tych różnic indywidualnych jest wrodzona i nie można ich zmienić. Nie zmienia to jednak faktu, że zawsze istnieje możliwość zdobycia nowych i różnorodnych umiejętności w obrębie posiadanych cech psychologicznych, które będą przydatne w działaniu.

W tym artykule skoncentrujemy się na kompetencjach intrapersonalnych. 

Kompetencje intrapersonalne w opiece nad osobą niepełnosprawną 

Pierwszą dużą grupą umiejętności wchodzących w skład inteligencji emocjonalnej są kompetencje intrapersonalne, inaczej wewnątrzpsychiczne. Odnoszą się one do tzw. introspekcji, czyli zdolności człowieka do wglądu w swój własny stan umysłu, zrozumienia jego przyczyn oraz konsekwencji, a także skutecznemu zarządzaniu nim w różnych sytuacjach. Wśród nich wyróżnić można następujące czynniki: samoocena, samoświadomość i samokontrola.

Samoocena 

Jak sama nazwa wskazuje, samoocena odnosi się do tego, co ludzie myślą o samych sobie, o tym, co potrafią, a czego nie, a także ogólne poczucie własnej wartości. W tym konkretnym aspekcie, będąc nieformalnym opiekunem osoby niepełnosprawnej, musisz przede wszystkim uświadomić sobie jedną podstawową rzecz, a mianowicie to, że nie jesteś profesjonalistą w tej dziedzinie, a zatem najprawdopodobniej napotkasz rozmaite trudności i zdarzy Ci się popełniać błędy. Nie obwiniaj się za to i nie potępiaj samego siebie. Twoja samoocena powinna być przede wszystkim adekwatna i odnosząca się do rzeczywistych atutów i trudności. Nie powinieneś się wstydzić tego, że czegoś nie wiesz, albo nie potrafisz. W dogodnej chwili przygotuj listę czynności, które stanowią dla Ciebie największy problem, przedyskutuj je z zaufanymi osobami, a następnie zwróć się o konkretną pomoc przy ich rozwiązywaniu. Kiedy rozstrzygniesz, z czym sobie radzisz, a gdzie potrzebujesz wsparcia, wówczas poczucie Twojej wartości powinno wzrosnąć. 

Samoświadomość 

Drugi element kompetencji intrapersonalnych to samoświadomość, czyli zdolność do trafnego rozpoznawania własnego stanu emocjonalnego. Ludzie samoświadomi potrafią skutecznie dokonywać introspekcji, z łatwością rozpoznają emocje, które odczuwają, precyzyjnie wskazują ich przyczynę i adekwatnie nazywają. Zdolność ta może jawić się jako coś naturalnego i oczywistego, niemniej jednak — wbrew pozorom — istnieje całkiem spora grupa osób, które z rozmaitych przyczyn (wrodzonych bądź nabytych) mają spore trudności z dokonaniem wglądu. 

Niezależnie od tego, w jakim stopniu jest rozwinięty Twój wgląd, musisz wiedzieć, że — co już zaznaczono wcześniej — emocje, także te przykre, nie są czymś złym i bynajmniej nie należy się ich wstydzić, ponieważ absolutnie każda z nich pełni ważną funkcję informacyjną. Dlaczego to takie ważne, zwłaszcza przy sprawowaniu opieki nad osobą niepełnosprawną? Ponieważ wielu nieformalnych opiekunów, którzy zajmują się swoimi bliskimi, wykazuje skłonność do zaprzeczania bądź wypierania swoich przykrych doznań emocjonalnych. Próbują je stłumić w sobie, ponieważ wychodzą z całkowicie błędnego założenia, że odczuwanie złości czy zniechęcenia podczas pomocy ukochanej babci, czy dziadkowi źle o nich świadczy i stawia w negatywnym świetle. Nic bardziej mylnego! Należy postawić sprawę jasno: zajmowanie się osobami niepełnosprawnymi jest zajęciem trudnym, wyczerpującym, żmudnym i niejednokrotnie uciążliwym. Siłą rzeczy będą mu towarzyszyły przykre emocje i nie ma najmniejszego sensu temu zaprzeczać. Trzeba podkreślić jeszcze raz: samo odczuwanie emocji nie jest rzeczą złą. Złe może być jedynie nieprzemyślane zachowanie podjęte pod ich wpływem. Długotrwałe tłumienie i zaprzeczanie emocjom z czasem może prowadzić do chronicznego stresu, a w konsekwencji do systematycznego pogarszania się stanu zdrowia i rozwoju dolegliwości psychosomatycznych. 

Jedną z najlepszych strategii radzenia sobie z nieprzyjemnymi emocjami jest aktywne korzystanie z sieci wsparcia społecznego. Warto zatem mieć przy sobie dobrego znajomego czy przyjaciela, któremu raz na jakiś czas będziesz mógł zwierzyć się z trudności, z jakimi się borykasz jako opiekun osoby niepełnosprawnej. Już samo wypowiedzenie na głos do kogoś tego, co czujesz i co Cię boli, sprawi, że lepiej sobie uświadomisz swój stan emocjonalny. Pamiętaj jednak, aby nie nadużywać wsparcia drugiego człowieka, ponieważ z czasem może to doprowadzić do tego, że poczuje się zbyt przytłoczony Twoim problemami i zacznie się dystansować. Dbaj zatem o równowagę w relacji. Nie bój się także korzystać z pomocy specjalistów. Po to właśnie są.

Samokontrola 

Trzecim intrapersonalnym komponentem inteligencji emocjonalnej jest samokontrola, czyli zdolność do adekwatnego reagowania na bodźce zewnętrzne, radzenia sobie ze stresem oraz działania w zgodzie z określonymi normami i wartościami, pomimo niesprzyjających okoliczności. Innymi słowy, człowiek z wysoko rozwiniętą umiejętnością samokontroli, nawet kiedy jest bardzo zły, nigdy nie reaguje w sposób impulsywny i nieakceptowalny społecznie. Zdolność ta jest więc szczególnie ważna dla opiekuna osoby niepełnosprawnej. Istotne jest to, aby — mówiąc kolokwialnie — nie stracić nerwów podczas pomocy swoim podopiecznym, zwłaszcza podczas wykonywania czynności pielęgnacyjnych, ponieważ w ten sposób można sprawić im przykrość i wzbudzić poczucie winy. 

Niestety, ale nie istnieje żaden złoty środek umożliwiający wzmocnienie kontroli nad ekspresją swojego zachowania w sytuacjach stresogennych. Ta właściwość psychiczna jest bowiem bardzo mocno uwarunkowana biologicznie, a zatem w znacznej mierze dziedziczna, co w praktyce oznacza, że różni ludzie w odmiennym stopniu potrafią zarządzać emocjami i niewiele można na to poradzić. Nie oznacza to bynajmniej, że ludzie bardziej emocjonalni i odznaczający się wyższym poziomem impulsywności nie mogą nic zrobić, aby sobie pomóc w tym aspekcie. Na przestrzeni lat opracowano bowiem wiele technik i ćwiczeń wspomagających radzenie sobie ze stresem, które można praktykować we własnym zakresie i które nie wymagają żadnych nakładów finansowych. Szczególnie warty polecenia jest tzw. trening autogenny metodą Schulza, bądź Jacobsona. Jest to zestaw ćwiczeń relaksacyjnych wykonywanych z wykorzystaniem muzyki, których celem jest redukcja napięcia emocjonalnego spowodowanego nadmiernym stresem i wytworzenie nawyku automatycznego odprężenia w okolicznościach stresogennych. W serwisie You Tube odnaleźć można wiele nagrań sesji treningów autogennych. Warto się z nimi zapoznać.

Literatura w języku polskim

Goleman, D., Jankowski, A. (1997). Inteligencja emocjonalna. Poznań: Media Rodzina.

Goleman, D., Jankowski, A. (1999). Inteligencja emocjonalna w praktyce. Poznań: Media Rodzina.

Krakowski, M., Rydzewski, P. (2004). Inteligencja emocjonalna. Łódź: Imperia S.C.

Sadowska, M., Brachowicz, M. (2008). Struktura inteligencji emocjonalnej. Studia z psychologii w KUL, 15, 65–79.

O Autorze

Tomasz Zając – jest psychologiem, ukończył kierunek psychologia stosowana na UJ oraz studia doktoranckie w Instytucie Psychologii UJ. Przygotowuje się do obrony rozprawy doktorskiej poświęconej różnicom indywidualnym w kontekście agresji i przemocy. Od lat współpracuje z różnymi instytucjami specjalizującymi się w rehabilitacji, pomocy osobom z niepełnosprawnościami oraz opiece paliatywnej. Prowadzi indywidualne konsultacji i Grupy Wsparcia dla opiekunów nieformalnych w Ośrodku Wsparcia Opiekunów Nieformalnych Osób Niesamodzielnych KRAKÓW GRZEGÓRZKI, działającym przy Fundacji Małopolska Izba Samorządowa w Krakowie przy al. Ignacego Daszyńszkiego 16.

Publikacja powstała w ramach projektu w ramach projektu “Opieka Domowa Niesamodzielnych Osób Starszych – Ścieżka Edukacyjna dla Opiekunów Nieformalnych”,  2019-1-PL01-KA204-065703