Tomasz Zając

Sprawowanie nieformalnej opieki nad osobą niepełnosprawną jest niewątpliwie zadaniem
trudnym, wyczerpującym i niejednokrotnie budzącym frustrację oraz poczucie bezradności. Jeśli
jesteś takim właśnie opiekunem, warto zatem, abyś zastanowił się, co możesz zrobić, aby
usprawnić swoją pracę oraz w jaki sposób wykorzystać w tym celu posiadane przez siebie zasoby
psychiczne.
W niniejszym artykule pochylimy się nad tym zagadnieniem ze szczególnym uwzględnieniem
problematyki funkcji i rozwoju inteligencji emocjonalnej jako czynnika pomocnego przy
sprawowaniu nieformalnej opieki nad osobą z niepełnosprawnością odnoszącym się do
kompetencji interpersonalnych Opiekuna Nieformalnego.

Kompetencje interpersonalne w opiece nad osobą niepełnosprawną
Stanowią drugą grupą umiejętności wchodzących w skład inteligencji emocjonalnej (o pierwszej
grupie kompetencji – kompetencjach intrapersonalnych w opiece nad osobą niepełnosprawną –
była mowa w pierwszej części artykułu). Są to tzw. kompetencje interpersonalne, które odnoszą się
— jak sama nazwa wskazuje — do efektywnej interakcji z innymi ludźmi. W obrębie tej kategorii
wyróżnić można: empatię, asertywność, przywództwo i współpracę oraz perswazję. 
Empatia 
Empatia to nic innego jak zdolność do doświadczenia stanów psychicznych drugiej osoby. Z
nielicznymi skrajnymi wyjątkami (antyspołeczne zaburzenie osobowości, autyzm), każdy człowiek
posiada w mniejszym lub większym stopniu rozwiniętą empatię. Zasadniczo można ją dodatkowo
podzielić na umiejętność przyjęcia czyjejś perspektywy oraz współodczuwane. Nie trzeba chyba
tłumaczyć, dlaczego empatia jest niezwykle ważna przy sprawowaniu opieki nad

niepełnosprawnymi. Każdy chyba zdroworozsądkowo zdaje sobie sprawę z tego, że ludzie
zmagający się z niepełnosprawnością są w znacznie gorszej sytuacji niż osoby sprawne, od których
niejednokrotnie są zależni. Niestety, ale praktyka pokazuje, że często jest inaczej i większości
opiekunów sporadycznie zdarza się zapominać o ograniczeniach swoich podopiecznych. Na
szczęście istnieją skuteczne sposoby, aby wzmocnić u siebie tę kompetencję.
Aby lepiej uzmysłowić sobie, co czuje ktoś, kto boryka się z niepełnosprawnością, poproś
znajomego, aby za pomocą taśmy samoprzylepnej przytwierdził Ci kciuki do nasady dłoni, a
następnie postaraj się tak funkcjonować przez godzinę lub dwie. Potem zastanów się nad tym, jak
się czułeś i jakie emocje Ci towarzyszyły. Kiedy to zrobisz, pomyśl, że Twój podopieczny ma 10 razy
gorzej i to przez cały czas. Twoja zdolność współodczuwania powinna z czasem ulec znaczącej
poprawie.
W ramach ciekawostki warto nadmienić, że w Stanach Zjednoczonych dla profesjonalnych
asystentów osób niepełnosprawnych, organizowane są warsztaty, w których trakcie uczestnicy
muszą przez cały dzień poruszać się na wózkach inwalidzkich. 
Asertywność 
Asertywność to kompetencja do dbania o własne granice bez równoczesnego naruszania granic
innych ludzi. Można czasami spotkać się z twierdzeniem, że jest to umiejętność mówienia „nie”,
jednakże to nadmiernie uproszczona definicja. Asertywność stanowi dużo bardziej złożony
konstrukt, coś w rodzaju zdolności do aktywnego podtrzymywania dynamicznie zmieniającej się
równowagi pomiędzy byciem uległym a agresywnym. Z tego też powodu, niemożliwym zadaniem
jest zachowywanie się asertywnie przez cały czas. Co więcej, w codziennym życiu niejednokrotnie
zdarzają się takie sytuacje, że bardziej wskazane jest przyjęcie którejś z bardziej skrajnych postaw.
Przykładowo, ktoś, kto zawodowo zajmuje się kreowaniem wizerunku, powinien być bardziej
dominujący, odwrotnie niż ktoś, kto zajmuje się świadczeniem usług i musi stale dbać o
zadowolenie swojego klienta.
Będąc opiekunem osoby niepełnosprawnej, jesteś w nieco trudniejszym położeniu względem
swojego podopiecznego, bowiem — jak pokazuje doświadczenie — znacznie trudniej jest odmówić
czegoś ludziom, którzy nie są w stanie sobie poradzić z wieloma rzeczami samodzielnie.
Niezależnie od tego, musisz znać swoje nieprzekraczalne granice. Zastanów się nad tym, co
możesz, a czego nie jesteś w stanie zrobić, sprawując nad kimś opiekę, a następnie przedyskutuj tę
kwestię z tą osobą. Jeśli z jakichś powodów zdecydujesz się odmówić wykonania czegoś, to
zakomunikuj to wprost, ale koniecznie podaj przyczynę. Powyższa rada ma zastosowanie — rzecz
jasna — wyłącznie w odniesieniu do tych ludzi, z którymi jesteś w stanie nawiązać logiczny kontakt.
Problem bycia asertywnym nie ma większego znaczenia w sytuacji, w której Twój podopieczny nie
rozumie otaczającej go rzeczywistości. Ciężko jest bowiem rozmawiać o granicach z kimś, kto z
powodu swojej niepełnosprawność nie jest już w stanie objąć umysłem złożoności interakcji
interpersonalnych. 
Przywództwo i współpraca
Jak sama nazwa wskazuje, przywództwo to zdolność przewodzenia innym ludziom w celu
efektywnej współpracy. Na temat tego, jak być skutecznym liderem napisano już wiele opasłych
tomów, niemniej jednak najważniejszą rzeczą, jaką trzeba wiedzieć, jest to, że nie każdy wykazuje
predyspozycje przywódcze. Jako nieformalny opiekun osoby niepełnosprawnej jesteś w o tyle

trudniejszej sytuacji, że nawet jeśli nie czujesz się liderem, to w interakcji ze swoim podopiecznym,
i tak nim jesteś, ponieważ to on jest zależny od Ciebie, a nie odwrotnie. Musisz więc zdawać sobie
sprawę z tego, że istnieją różne style przywództwa. Najważniejsza oś przebiega wzdłuż spektrum
dyrektywności, gdzie na jednym krańcu znajduje się autorytaryzm, natomiast na przeciwległym –
partycypacja. W przypadku sprawowania opieki nad osobą niepełnosprawną istotne jest
współdziałanie obydwu stron, a więc partycypacyjny styl przywództwa, w którym opiekun i
podopieczny na bieżąco komunikują się ze sobą i uzgadniają warunki „współpracy”, jawi się jako
bardziej wskazany. W rzeczy samej tak właśnie powinno być, jednakże z pewnymi wyjątkami.
Istnieją bowiem takie czynności, które w większym stopniu niż inne wymagają tego, aby
niepełnosprawny bezdyskusyjnie poddał się woli „kierownika”. Innymi słowy, zdarzają się sytuacje,
w których, ze względu na znacznie lepszy ich ogląd, opiekun po prostu wie lepiej i powinien
przejmować pełnię inicjatywy. Mowa tu oczywiście o takich kwestiach jak: zabezpieczenie
transportu, rozdzielanie leków. Po prostu pewne działania muszą być przeprowadzone w ściśle
określony sposób bez negocjacji i trzeba być tego świadomym. Warto zatem, abyś zawczasu
przedyskutował ze swoim podopiecznym, jaki zakres Twoich zobowiązań powinien być
wykonywany w sposób bardziej autorytatywny, a w których aspektach opieki możecie sobie
pozwolić na partycypację. Zawsze jasno i otwarcie informuj osobę niepełnosprawną, dlaczego
uważasz, że określona forma pomocy jest, Twoim zdaniem, bardziej efektywna niż pozostałe. Bądź
otwarty na sugestie swojego podopiecznego. Nie ma tutaj żadnych cudownych rozwiązań. Dobry
lider to taki, który na bieżąco komunikuje się z tymi, którym przewodzi: słucha ich rad, jest
zaznajomiony z ich potrzebami i wykazuje otwartość na dialog. Brzmi to trochę, jak porada z
kolorowego magazynu, ale w tym przypadku prawda jest — o czym często zapominamy —
niezwykle banalna: rozmowa jest kluczem. 
Perswazja
Ostatnim elementem składowym interpersonalnego aspektu inteligencji emocjonalnej jest
perswazja, czyli umiejętność skutecznego oddziaływania na innych ludzi w taki sposób, aby
wyegzekwować od nich pożądane postawy i zachowania tudzież wykorzenić te nieaprobowane
społecznie. Technik wywierania wpływu na otoczenie opisano dziesiątki, jeśli nie setki. Z racji
ograniczonego miejsca, niemożliwym zadaniem jest szczegółowe omówienie każdej z nich. To, co
przede wszystkim powinieneś zapamiętać i co jest kwestią kluczową, jeśli chodzi o zagadnienie
perswazji, można ująć bardzo krótko: po dobroci działa lepiej niż po złości. Innymi słowy,
nagradzanie i wyrażanie aprobaty skuteczniej utrwala zachowanie pożądane niż karanie i nagany
za popełnianie błędów. Jest to fakt, który został wielokrotnie udowodniony w badaniach
psychologicznych na przestrzeni dziesięcioleci. A zatem niech Twoja perswazja w stosunku do
osoby, nad którą sprawujesz opiekę, opiera się na wzmocnieniach pozytywnych. Chwal i doceniaj
wszelkie wysiłki swojego podopiecznego. Twoje uznanie i aprobata z czasem staną się dla niego
wyczekiwaną nagrodą, która będzie oczekiwanym zwieńczeniem każdej czynności, którą wspólnie
wykonujecie. Powstrzymuj się od krytyki i zbędnych komentarzy, kiedy Twój podopieczny nie radzi
sobie z czymś, ponieważ to wzbudza poczucie winy i skutecznie de motywuje. Zawsze miej na
uwadze to, że niepełnosprawność ogranicza możliwości. Zawsze cierpliwie tłumacz i pokazuj, co
można zrobić lepiej, ale nigdy nie gań za błędy i porażki. W tej konkretnej sytuacji, w której jedna
osoba jest silnie uzależniona od drugiej, ta postawa jest jeszcze bardziej szkodliwa niż w
warunkach standardowych, ponieważ dotyka sfery bezradności. 
Podsumowanie
Jak można zauważyć, inteligencja emocjonalna jest bardzo złożonym konstruktem, w którego skład

wchodzą rozmaite cechy oraz właściwości psychiczne, które – jak pokazuje praktyka – okazują się
bardzo przydatne przy sprawowaniu opieki nad osobą niepełnosprawną. Pomimo tego, że część
spośród nich jest dość mocno zdeterminowana biologicznie, to i tak warto rozwijać konkretne
umiejętności które mogłyby stanowić ich uzupełnienie. Nie należy przy tym obawiać się
próbowania nowych rozwiązań, korzystania z doświadczenia innych opiekunów oraz konsultacja ze
specjalistami.
Literatura w języku polskim
Goleman, D., Jankowski, A. (1997). Inteligencja emocjonalna. Poznań: Media Rodzina.
Goleman, D., Jankowski, A. (1999). Inteligencja emocjonalna w praktyce. Poznań: Media Rodzina.
Krakowski, M., Rydzewski, P. (2004). Inteligencja emocjonalna. Łódź: Imperia S.C.
Sadowska, M., Brachowicz, M. (2008). Struktura inteligencji emocjonalnej. Studia z psychologii w
KUL, 15, 65–79.
O Autorze
Tomasz Zając – jest psychologiem, ukończył kierunek psychologia stosowana na UJ oraz studia doktoranckie w
Instytucie Psychologii UJ. Przygotowuje się do obrony rozprawy doktorskiej poświęconej różnicom indywidualnym w
kontekście agresji i przemocy. Od lat współpracuje z różnymi instytucjami specjalizującymi się w rehabilitacji, pomocy
osobom z niepełnosprawnościami oraz opiece paliatywnej. Prowadzi indywidualne konsultacji i Grupy Wsparcia dla
opiekunów nieformalnych w Ośrodku Wsparcia Opiekunów Nieformalnych Osób Niesamodzielnych KRAKÓW
GRZEGÓRZKI, działającym przy Fundacji Małopolska Izba Samorządowa w Krakowie przy al. Ignacego Daszyńszkiego
16.

Publikacja powstała w ramach projektu w ramach projektu “Opieka Domowa Niesamodzielnych Osób Starszych –
Ścieżka Edukacyjna dla Opiekunów Nieformalnych”, 2019-1-PL01-KA204-065703

Wsparcie Komisji Europejskiej dla produkcji tej publikacji nie stanowi poparcia dla treści, które odzwierciedlają jedynie poglądy autorów, a Komisja nie może zostać pociagnięta do odpowiedzialności za jakiekolwiek wykorzystanie informacji w niej zawartych.